Utrecht Manifest
In 2013 vindt de vijfde en laatste editie plaats van Utrecht Manifest (UM), biënnale voor social design. UM is een tweejaarlijks cultuurspektakel met een duidelijke doelstelling: social design stevig op de kaart zetten. UM is geïnspireerd door de maatschappelijke beweging 'nieuw engagement' en wil het ontwerpproces en de gebruiker dichter bij elkaar brengen. Niet het relativisme van het postmoderne denken, maar persoonlijke betrokkenheid en een moreel kompas. Doelgroep: ontwerp en ontwerpproces, vormgever en industrie. Voorgaande biënnales gingen over de legitimiteit van vormgeven, het duurzaamheiddilemma, social design en de toekomst van de stad als werklandschap. Op de komende biënnale komen alle lijnen bij elkaar.
Andere initiatiefnemer
'De basis voor Utrecht Manifest werd gelegd met de tentoonstelling 'NU! 90 jaar Pastoe' in het Centraal Museum in Utrecht. Curatoren Guus Beumer en Gert Staal vroegen diverse kunstenaars om het modernisme te herinterpreteren, een stroming met een sterke maatschappelijke betrokkenheid die met Gerrit Rietveld en Pastoe ook stevige Utrechtse wortels heeft. Het jaar erop, in 2004, werd in samenwerking met het Centraal Museum en de Universiteit Utrecht de Stichting Utrecht Biënnale opgericht. In 2005 opende Annie Brouwer-Korf, toenmalig burgemeester van Utrecht, de eerste biënnale van een tweejaarlijkse reeks tot 2013. Dit is het jaar waarin we heel veel memorabele momenten vieren: niet alleen dat Pastoe 100 jaar bestaat, maar ook 300 jaar Vrede van Utrecht, 175 jaar Centraal Museum, het 125e geboortejaar van Gerrit Rietveld en het 135e van Theo van Doesburg.Op het moment dat een fabriekshal naast de Pastoe fabriek leeg kwam te staan, hebben we het gehuurd, om te voorkomen dat er een functie in zou komen die niet passend zou zijn bij onze visie. Vervolgens zijn we actief op zoek gegaan naar een huurder. Dat is LE:EN geworden, een goed lopend restaurant. Het is soms noodzakelijk om zelf het heft in handen te nemen.'
Andere opdrachtgever
'In 2003 heeft Pastoe als meubelfabrikant het initiatief genomen tot de oprichting van Utrecht Manifest. Wij waren van mening dat politieke en/of maatschappelijke organisaties het voortouw zouden moeten nemen, maar dat was nog niet het geval. Daarom heeft Pastoe zelf de voortrekkersrol maar genomen.'Andere overheid
'Annie Brouwer, toenmalig burgemeester van Utrecht, heeft een cruciale rol gespeeld in het ontstaan van Utrecht Manifest. Zij was een aanjager van het eerste uur en nauw betrokken bij Utrecht Manifest. Annie Brouwer is een vrouw die van aanpakken weet. Zij was het die tijdens de tweede biënnale over het duurzaamheidsdilemma de Venezolaanse architecten Alfredo Brillembourg en Hubert Klumpner uitdaagde om hun ideeën in praktijk te brengen op Utrechts grondgebied. Zij waren speciale gasten op de biënnale en deelden hun - utopische - ideeën over sociale duurzaamheid, die ze hadden ontwikkeld in de sloppenwijken van Caracas. Op verzoek van Annie Brouwer richtten we ons in eerste instantie op Kanaleneiland. Uiteindelijk bleken daar al vergaande plannen te zijn, en kozen we voor Hoograven. De vierde zogenaamde Vogelaarwijk, in de directe omgeving van de Pastoe fabriek. Twee jaar later presenteerden de architecten de plannen voor deze wijk. Het is een goede zaak dat een (voormalig) burgemeester zich op deze manier inzet voor sociaal engagement. Dat is nu meer dan ooit nodig. Niet alleen in de ontwerpsector, maar in de hele samenleving.'Andere ruimtelijke ordening
'Met Utrecht Manifest brengen we onze ideeën in praktijk in de directe omgeving van de Pastoe fabriek. Het is een proeftuin met experimenten. UM heeft een sterk activistische benadering. In 2011 was het thema het Nieuwe Werklandschap. Volgens curator Jurgen Bey is er in de 20e eeuw afstand gekomen tussen productie en gebruik, werk en vrije tijd, ontwerp en noodzaak. Tijdens de biënnale werden werkbare alternatieven om deze afstand te overbruggen onderzocht. Een relevant vraagstuk, ook voor de Pastoe fabriek die midden in een woonwijk ligt en vlak bij de binnenstad. Wij willen van de Pastoe fabriek de fabriek van de 21e eeuw maken. De voorwaarde daarvoor is rechtstreeks contact met de eindgebruiker. De productie van de Pastoe meubelen zal worden uitgeplaatst, en we voegen een multidisciplinaire invulling toe. Er komt een kunsthal, een auditorium en een café-restaurant, naast het Dutch Design Center met de Toonkamer. Dat is onze manier om in contact te komen met de eindgebruiker.Op een andere manier stelden Brillembourg en Klumpner met hun plannen voor Hoograven de eindgebruikers centraal: de bewoners. De praktijk in de wijk is dat sociale woningbouw plaats maakt voor duurdere nieuwbouwwoningen. De bestaande bewoners moesten hun toevlucht nemen naar andere wijken, terwijl velen jaren hadden meebetaald aan de wijkmoskee. Je wordt niet blij van dit soort mechanismen, waarbij bestaande bewoners moeten wijken voor een invulling die puur op financiële winst is gebaseerd. In het oosten van Duitsland is de praktijk nu anders. Daar moeten corporaties juist de bewoners vasthouden, omdat ze anders naar het westen vertrekken. Noodzaak dus.'
Ander ontwerp
'Utrecht Manifest is opgericht om die andere rol van het ontwerp niet alleen kritisch te beschouwen en te documenteren, maar ook om agenderend op te treden. Niet voor niets is de ondertitel 'biënnale voor social design'. Je zou het ook zinvol design kunnen noemen. In de achterliggende jaren ging het om consumptie en individueel belang, waarbij lifestyle, imago en financiële winst de boventoon voeren. Utrecht Manifest pleit juist voor vormgeving vanuit persoonlijke en maatschappelijke betrokkenheid, die een bijdrage kan leveren aan sociale duurzaamheid. In de 2013 editie van Utrecht Manifest maken we opnieuw een onderverdeling in drie perspectieven: historisch, activistisch en utopisch. In het historische perspectief trekken we de lijnen met het modernisme van de jaren 10 en 20, en 50 en 60 door. Ook nu is er weer een voorzichtig geloof in de maakbaarheid van de wereld, is er een sterk internationaal netwerk en een betrokken rol van ontwerpers. Door middel van een activistische aanpak in de wijk Hoograven - en zoveel mogelijk samen met de wijkbewoners - worden de lessen van de afgelopen edities in praktijk gebracht. Vanuit het utopische perspectief gaan we nauw samenwerken met onderwijsinstellingen en onderzoeken de mogelijkheid om een lectoraat voor social design op te richten.'Andere kennis
'De belangrijkste kennisdomeinen die naar mijn idee nog te weinig aan bod komen in de wereld van vormgeving en ruimtelijke ontwikkeling zijn de '- ogen'; sociologen, filosofen en zo meer. Deze zachte kanten moeten veel belangrijker worden. In Utrecht Manifest geven we hen dan ook nadrukkelijk de ruimte. De term 'nieuw engagement' is bijvoorbeeld ook afkomstig uit de sociologie.'Andere samenwerkingspartijen
‘Utrecht Manifest werkt nauw samen met de Universiteit Utrecht, de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht en de politiek (gemeente Utrecht).’Andere opgave
‘Vanuit een cultureel vertrekpunt koestert Utrecht Manifest (UM) de steeds duidelijker geprononceerde ambitie om niet alleen kritisch te beschouwen en te documenteren hoe kunstenaars/ontwerpers en andere partijen invulling geven (of gaven) aan die rol die zij spelen in de maatschappij, maar ook zelf sturend en agenderend op te treden in de actuele ontwikkeling van social design/geëngageerde vormgeving. UM levert daarmee een bijdrage aan de bewustwording bij kunstenaars en vormgevers, de industrie, de culturele sector, de politiek en het brede publiek.’
Harm Scheltens
Harm Scheltens (Utrecht, 1939) is initiator van Utrecht Manifest, Biënnale for Social Design, waarvan in 2013 de vijfde editie plaatsvindt. Sinds 1981 tot 2007 was hij directeur van Meubelfabriek Pastoe, en hij is nog steeds nauw betrokken als grootaandeelhouder. Samen met een bouwer en ontwikkelaar vormt hij de Dutch Design Fabriek B.V. en transformeerde de Pastoe fabriek in Utrecht tot een fabriek van de 21e eeuw. Een platform voor makers met een kunsthal, toonkamer, horeca en lectoraat. Hij organiseerde daarnaast jaarlijks drie seminars met het Dutch Design Initiative.