Braakliggingskaart
De door .temp ontwikkelde Braakliggingskaart (2010) is een kaart van Amsterdam, waarop alle braakliggende terreinen rood zijn gekleurd. Het probleem van braakliggende terreinen in de stad is hiermee op inzichtelijke wijze en voor een breed publiek blootgelegd. Aangetoond werd dat de leegstand in de stad net zo groot was als het geplande IJburg 2. De kaart deed daarmee veel stof opwaaien, haalde de voorpagina van het Parool en dreef de discussie over de tweede fase van IJburg op de spits. Inmiddels heeft de Braakliggingskaart veel navolging gekregen, zowel binnen als buiten Amsterdam.
Andere initiatiefnemer
‘Het initiatief om de Braakliggingskaart te maken hebben we zelf genomen. Wij wilden met eigen ogen zien hoe het nu zat met braakliggende bouwgronden in Amsterdam. Waren dit incidenten, zoals die collega’s uit de gemeentelijke wereld en ontwikkelbranche zeiden, of ging het hier om een structureel fenomeen? Wijzelf vermoedden dat er iets structureel niet goed ging, zowel bij de ontwikkelende partijen, die het blijkbaar niet meer lukte om na sloop en bouwrijp maken snel tot herontwikkeling te komen, als op de braakliggende plekken zelf. De sociale cohesie daaromheen nam zichtbaar af en resulteerde in oplopende criminaliteit, winkelfaillissementen, verloedering en leegstand. Op onze kaart was grond als braakliggend aangemerkt wanneer deze, door middel van afrasteringen en hekken, volledig en langdurig onttrokken was aan de stad. Kavels waarop bijvoorbeeld tijdelijk werd geparkeerd of waar binnen een half jaar bouwactiviteiten verwacht werden, waren op de kaarten niet ingekleurd. De gemeente Amsterdam hanteerde een andere definitie: wanneer er een ontwikkelovereenkomst gesloten was, werd grond niet meer als braakliggend gezien, óók wanneer het nog lang duurde voordat de daadwerkelijke bouw begon. De Braakliggingskaart was zo succesvol omdat hij nieuwswaarde had, en liet zien hoe het nu eigenlijk echt zat in de stad met al die bouwrijp gemaakte bouwgrond. Mensen dachten dat het om incidenten ging, maar de kaart toonde aan dat het een heel structurele aangelegenheid betrof. De kaart was choquerend omdat de kostbare plannen voor IJburg 2 pasten in de bij elkaar opgetelde beschikbare terreinen in de stad. Over wat wij verstonden onder ‘braakligging’ was wel onenigheid. Op onze kaart stonden ook terreinen waarvan de gemeente zei dat er ontwikkelrechten op lagen. Maar dat is precies wat wij wilden laten zien; dat ontwikkelaars en masse in de wacht stonden en de stad op slot zat.’Andere opdrachtgever
‘Wij waren onze eigen opdrachtgever; het was ‘unsollicited’. Het initiatief is ontstaan vanuit onze eigen nieuwsgierigheid. De gemeente had onze opdrachtgever kunnen zijn, maar de gemeente maakte juist bezwaar tegen onze kaart en vreesde claims van partijen met een dergelijk ontwikkelrecht. Dat was opmerkelijk, de gemeente was immers niet eens zelf de samensteller van de braakliggingskaart. Dat waren wij.’Andere overheid
‘De gemeente wilde de kaart aanvankelijk tegenhouden. Er waren afspraken met ontwikkelaars, terwijl wij stelden dat terreinen ‘vacant’ waren. De gemeente was bang dat ze door ontwikkelaars aangeklaagd zou worden. Wij hebben daarop nadrukkelijk gesteld dat het om een discussiekaart ging, die wij volgens onze eigen inzichten gemaakt hadden. Uiteindelijk heeft de gemeente de kaart omarmd en zelfs een opvolger gemaakt: een interactieve, online Braakliggingskaart. Amsterdam heeft veel succes gehad met die kaart. Veel andere gemeenten willen nu ook zo’n kaart. De overheid zou weer dienend moeten worden aan de initiatieven van de maatschappij. Overheden zijn nu nogal log, ze zouden kleiner kunnen worden en daarmee ook zaken een beetje uit handen kunnen geven.’Andere ruimtelijke ordening
‘De Braakliggingskaart is inmiddels door de Gemeente Amsterdam getransformeerd tot een ‘matchingskaart’. Via de website schijnen al vijftig initiatieven te zijn gemeld en geland, en dat geeft zeker aan dat er sprake is van een andere manier van stedenbouw. In navolging van de kaart zijn we gevraagd om binnen de Studio Unsolicited Architecture van het NAi te werken aan een alternatief model voor stedelijke ontwikkeling. We hebben in dat kader samen met BBN adviseurs voor bouw & gebied een model gemaakt voor startbeelden, in plaats van de gebruikelijke eindbeelden. Het voorstel onderzoekt welke ruimtelijke, financiële, procesmatige en juridische instrumenten nieuwe ontwikkelingen mogelijk maken. We hebben hierbij de vraag van de gebruikers leidend laten zijn: van top-down naar bottom-up. Om te illustreren hoe dit werkt hebben we een studie naar de ontwikkeling van de Sluisbuurt op het Amsterdamse Zeeburgereiland gedaan, resulterend in het plan ‘Kiem United: Urban Pioneers op het Zeeburgereiland’.’Ander ontwerp
‘In ons alternatieve model voor stedelijke ontwikkeling is zeker sprake van een andere manier van ontwerpen. Er wordt geen eindbeeld getoond, maar het betreft een aangeboden structuur en een manier van samenwerken. Dat is anders dan voorheen, en voor sommige partijen nog wel even wennen. Ons voorstel biedt een uitgelezen kans voor een open experiment, waarbij zoveel mogelijk burgers zelf bepalen hoe ze hun eigen stukje stad maken. De basis van ons plan Kiem United is een vereniging die als doel heeft zoveel mogelijk mensen te betrekken bij het tijdelijk gebruik van de Sluisbuurt. De vereniging heeft geen financieel winstoogmerk en berekent alleen onkosten, de grond is daardoor zo goedkoop mogelijk in gebruik te nemen. De leden bepalen samen hoe ze dit stuk grond, binnen de geldende randvoorwaarden geformuleerd in de statuten, willen gebruiken. Onderdeel van deze randvoorwaarden zijn tevens de door de gemeente meegegeven voorschriften. De leden dragen allen gelijke verantwoordelijkheid. Ze vormen zelf het bestuur. Elk lid is bovendien verantwoordelijk voor de invulling van zijn eigen kavel. De vereniging vormt op deze manier een kraamkamer voor de toekomst van Amsterdam. Hier kunnen nieuwe bedrijvigheid, nieuwe netwerken en nieuwe energie ontstaan. Tijdelijk gebruik is zo een opmaat naar nieuwe, duurzame bedrijvigheid. Door de verenigingsstructuur wordt de ontstane maatschappelijke energie behouden om zo een rol te spelen bij de verdere ontwikkeling van dit gebied of een ander in de buurt of de stad.’Andere kennis
‘We werken veel samen met andere expertises, zoals organisatiedeskundigen, kostenexperts en juristen. Dat kan niet anders, omdat de transformatieopgave ingewikkeld is en altijd anders. Steeds is er weer een andere context, zowel fysiek, juridisch en financieel, en zijn er andere stakeholders. Je móet samen optrekken.’
Tom Bergevoet
Tom Bergevoet (Utrecht, 1972) studeerde architectuur aan de TU Delft en deed daarna uitgebreide werkervaring op bij onder andere Herman Hertzberger (Architectuurstudio HH), Kazuyo Sejima (SANAA) en Rem Koolhaas (OMA). In 2003 richtte hij zijn eigen bureau Tom Bergevoet Architecture op, en samen met Maarten van Tuijl in 2010 .temp architecture.urbanism. Dit bureau voor architectuur, stedenbouw en onderzoek richt zich op stedelijke transformaties en maakte in 2010 de eerste Braakliggingskaart om de omvang van vacante plekken in Amsterdam inzichtelijk te maken. Bergevoet doceert aan verschillende onderwijsinstellingen, zoals de Academie van Bouwkunst in Amsterdam en de TU Delft.