Theooooooooooo
Een essay van socioloog en ruimtemaker Frans Soeterbroek over Lowlands als lichte gemeenschap, naar aanleiding van ‘Learning from Lowlands.’
Subculturen en enclaves op Lowlands
De trouwe Lowlandgangers zien meer dan de buitenstaanders dat doen de diversiteit van mensen en culturen. Zij ervaren de verschillen in leeftijd, muziekvoorkeur, levensstijl, uitdossing en zelfs dagritme. Iemand beschreef zichzelf als de sjofele dagmens die als hij om twaalf uur naar de camping gaat tegen de stroom in loopt van het goedgeklede nachtpubliek. En iemand van vijftig die moeilijk kon kiezen uit het overweldigende aanbod moest erg lachen toen een jongere hem vroeg of er wel voldoende voor iemand van zijn leeftijd valt te beleven. Iedere tent trekt zijn eigen doelgroep en dat geldt ook voor de verschillende campings zoals de glamour-camping en de campercamping. En op de gewone campings ontstaan ook weer enclaves. “We hebben ons eigen dorp op de camping gebouwd, ik sta daar met vrienden en daaromheen staan weer vrienden van vrienden.” De perstent is ook een heuse enclave met een eigen publiek, waarvan een groot deel drie dagen vooral in de tent bivakkeert. Toegang tot de perstent geeft status en de bandjes om de pols zijn daarmee ook zichtbare codes voor of je wel of niet tot de bevoorrechten behoort. De Lowlandsorganisatie faciliteert deze enclavevorming, maar een groot deel voltrekt zich spontaan en wordt onderdeel van de traditie. Je ziet dus op Lowlands in het klein wat ook in de stad plaatsvindt: subculturen met eigen leefwerelden, enclaves en voorrechten. Maar vergeleken met het dagelijkse leven in de stad zijn die verschillen minder groot en de grenzen vloeibaarder.
Saamhorigheid met intieme vreemden
Die diversiteit en enclavevorming leiden niet tot radicaal gescheiden werelden. De drempel om je in andere sferen te begeven en met vreemden in contact te komen is laag. Dat gaat om een kort praatje, uitwisselen van tips, diepe gesprekken, elkaar uitdagen en beetpakken, samen dansen en flirten. De camping is de plek waar je het makkelijkst contact legt met anderen die je dan weer op het festivalterrein tegen het lijf loopt. In de lange rijen bij de douches en tijdens het douchen ontstaan gemakkelijk gesprekken. En aan de lange tafels op het terrein kun je bij mensen aanschuiven en je hebt spontaan een gesprek. Ook als je alleen eet, eet je nooit alleen. De ‘randprogrammering’ van Lowlands draagt bij aan die bijzondere ontmoetingen. Denk aan het samen knutselen, het filosofisch café, de debatten en het wetenschappelijk(!) experiment met speeddaten. Het woord dat veel mensen in de mond nemen om het Lowlandsgevoel te beschrijven is saamhorigheid. Je komt hier om samen te genieten van de muziek en van elkaar. Iemand die al voor de 24e keer op Lowlands was beschreef het als het festival van de liefde waar iedereen er voor elkaar is en voor elkaar zorgt. Een ander spreekt over de jaarlijkse rituele afsluiting van het vakantieseizoen waar je de vrijheid samen viert. Bezoekers geven aan dat ze op Lowlands toch even net wat losser, speelser en uitbundige kunnen doen dan daarbuiten. De cultuur van bierdrinken helpt daarbij als middel tot verbroedering en om losser te worden. Dat uit de band springen met veel drank leidt nooit tot agressie. Het gebrek aan agressie en het veiligheidsgevoel worden door velen geroemd als de kracht van Lowlands. Dat zal te maken hebben met de opzet van het festival, met het soort publiek dat het aantrekt en met die ongrijpbare collectieve sfeer van saamhorigheid die is ontstaan in de loop van 25 jaar. Dit is wellicht het grootste verschil met het dagelijkse leven in de stad: de ‘gepaste afstand’ tussen mensen en andere sociale conventies doen minder sterk hun werk en het voelt ook nog veiliger.
Het ‘Lowlandsgevoel’; kwestie van gedeelde betekenisgeving
Het Lowlandsgevoel is in essentie de gedeelde betekenisgeving van het festival. Mensen komen naar Lowlands vanwege de gedeelde verhalen, gekoesterde ervaring en zijn op zoek naar die mythische saamhorigheid. Naar Lowlands ga je niet in de eerste plaats om het programma maar om Lowlands zelf. Niet vreemd dat het festival in 2012 al uitverkocht raakte voordat er een programma was. Het Lowlandsgevoel is vooral het product van wat mensen zelf doen en niet van het programma. In 2014 interviewde de Volkskrant woordvoerder Bente Bollman van Lowlands die er fijntjes op wees dat de dingen die in de top tien van meest legendarische Lowlandsmomenten staan de organisatie niks te maken had: “Wij faciliteren alleen maar.” Dat gaat bijvoorbeeld over het massaal aanroepen van een zekere zoekgeraakte Theo in 2004, het sinaasappelgevecht in 1996, de spontaan gehouden afterparty bij de HEMA campingwinkel in 2011 en het watergevecht van 2012. (Bron: de Volkskrant, 2 juni 2014). Deze manier van samen bijzondere ervaringen creëren, waarna iedereen zijn eigen weg vervolgt (maar die ervaring wel opslaat en doorgeeft!) zie je ook in kleinere anekdotes terug. “Een jongen pakte mijn hand, nam me mee en bracht me naar de knuffelbeer-caravan, waar acht vrienden van hem zaten, tussen honderden knuffelberen, ze maakten een foto hadden wat lol en ieder vervolgde weer zijn weg.” “Ik reed mijn vriendin rond in een rolstoel en toen de wielen vastliepen in het stuk met de houtsnippers bij de WC’s kwamen er gelijk mensen toesnellen die haar met stoel en al verder droegen.”
Ziehier het dilemma voor de organisatie: het Lowlandsgevoel waarvoor mensen naar het festival komen kun je niet programmeren, die creëren mensen zelf en geven ze door aan nieuwe bezoekers (‘dat moet je eens meemaken’). En hoe meer die verhalen de geur krijgen van ‘vroeger was het pas leuk’ treedt de slijtage in. Je kunt niet op Theo blijven teren. Omdat je hier als organisatie maar een beperkte greep op hebt kiest eigenaar MOJO er vanuit commercieel oogpunt voor om steeds weer nieuwe festivals en concepten in de markt te zetten. De succesvolle magneetbar op Lowlands is inmiddels een eigen festival en MOJO is het festival ‘Down The Rabbit Hole’ gestart waar met nieuwe vormen van betrokkenheid en eigenaarschap van het festival wordt geëxperimenteerd, zoals het letterlijk meebouwen aan het festivalterrein door de bezoekers. Deze export van vernieuwing legt wel een hypotheek op de toekomst van Lowlands en kan onbedoeld bijdragen aan slijtage van het Lowlandsgevoel. De impliciete boodschap: spannende nieuwe dingen gebeuren elders. Je hoort het ook al op het terrein: “Into the Great Wide Open is nog echt leuk en Lowlands wordt me te commercieel.” Als dit soort geluiden steeds sterker gaan resoneren, is het gedaan met het Lowlandsgevoel.
Lowlands als lichte gemeenschap
Zou het nu zo erg zijn dat Lowlands op een gegeven moment voorbij is? Het aanbod aan alternatieven is gigantisch. Niet voor niets wordt er al jaren gesproken over ‘festivalisering van de stad’, ‘spektakelmaatschappij’, ‘beleveniseconomie’ en ‘evenementensamenleving’. De onrustige moderne mens wil vermaakt worden, raakt snel verveeld en zoekt weer nieuwe impulsen. De enorme groei van evenementen, festivals en horeca is daar een antwoord op maar creëert die onrust zelf ook weer. Want wat de Lowlandgangers koesteren is juist niet de vrijblijvendheid van drie dagen vermaakt worden. Het alom geroemde saamhorigheidsgevoel past niet in het beeld van mensen op zoek naar steeds weer nieuwe impulsen. Een metafoor die daar meer recht aan doet is die van Lowlands als lichte gemeenschap. Dat concept is in 2004 gemunt door Menno Huurdekamp en Jan Willem Duijvendak in hun boek ‘kiezen voor de kudde’. Daarmee doelen ze op relatief losse verbanden van mensen met dezelfde interesses of ervaringen, zonder strakke normen of afspraken en met een lage toetredings- en uittredingsdrempel. Dit in contrast met de traditionele verzuilde samenleving met zijn soms verstikkende geborgenheid en dwingende normen. De lichte gemeenschap staat voor de mens die zich aan die dwingende verbanden ontworstelt maar voor wie individualisering niet het antwoord hoeft te zijn. Mensen sluiten zich aan bij meerdere lichte verbanden op zoek naar bevestiging, nieuwe collectieve ervaringen en bondgenootschappen. De stad, het internet en festivals zijn de belangrijkste vind- en ontmoetingsplaatsen voor deze lichte gemeenschappen. Lowlands is bij uitstek zo’n lichte gemeenschap waarbij ieder jaar op een vast tijdstip samen met ‘intieme vreemden’ de saamhorigheid wordt gevierd en van een nieuw verhaal wordt voorzien. De erkenning van die betekenis van Lowlands zou wel eens cruciaal kunnen zijn voor het voortbestaan van het festival.
Lessen voor de stad
Er zijn evidente verschillen tussen het leven in de stad en dit jaarlijkse festival maar vanuit sociaal oogpunt zijn er interessante parallellen. Lowlands als tijdelijke stad met subculturen en enclaves kun je een experimenteerruimte voor stedelijke cultuur noemen, zeker tegen de achtergrond van de ‘festivalisering’ van de stad. Voor stadmakers zie ik vier belangrijke lessen die uit bovengenoemde beschrijving van Lowlands zijn te halen:
1- Leer beter te kijken naar de stad als stelsel van gelaagde en vervlochten lichte gemeenschappen met lage drempels om anderen te ontmoeten en toe te laten (‘intieme vreemden’) Met het (h)erkennen en ondersteunen van die gemeenschappen doorbreek je de dichotomie tussen hechte gemeenschap en individualisering/uitsluiting.
2- Besef dat ‘stad’, stedelijk leven’ en ‘gemeenschap’ producten zijn van gedeelde betekenisgeving. Wat we waarderen is minder het resultaat van hoe de stad wordt gemaakt dan van de betekenis die we er samen aan geven en doorgeven. Die betekenisgeving valt niet te programmeren, maar is wel zichtbaar te maken en te beïnvloeden.
3- Ga op zoek naar diepere betekenislagen onder het collectieve gedrag van mensen. Onder het oppervlakkige beeld dat mensen vermaakt willen worden in onze beleveniseconomie wordt de zoektocht naar nieuwe vormen van saamhorigheid zichtbaar. Dit uit zich o.a. in ‘samen spelen’, ‘verbonden voelen’. ‘nieuwe mensen leren kennen’ en ‘van elkaar genieten’.
4- Collectieve actie en gedeeld eigenaarschap zijn de motor achter gemeenschapszin en saamhorigheid. De legendarisch flashmobachtige acties op Lowlands en het mee kunnen bouwen aan de tijdelijke stad op andere festivals zijn daar uitdrukking van. Het uitlokken en faciliteren van collectieve actie en gedeeld eigenaarschap creëert duurzame betrokkenheid bij de stad. Behandel stadsbewoners dus niet als de vluchtige consument van stedelijke cultuur en vermaak maar vooral als producent en eigenaar ervan.
Frans Soeterbroek
Socioloog en Ruimtemaker
“Dit essay en de gebruikte citaten komen voort uit eigen waarneming en gesprekken op Lowlands 2015 en die van twee andere leden van team ‘learning from Lowlands’ Judith Bos en Lavinia Spruit. De foto’s zijn uit mijn fotoproject ‘intieme vreemden’ waarin ik mensen die elkaar niet kenden heb gevraagd samen het Lowlandsgevoel uit te beelden. Hen allen dank ik voor hun bijdrage.”
Het essay van Frans Soeterbroek is in verkorte vorm ook opgenomen in de publicatie ‘Learning from Lowlands’, die na 8 december verschijnt.
Doorbreek de cirkel
Amsterdam21 Oct '15
Pilot, proeftuin, experiment… ze zijn noodzakelijk als prikkel en inspiratie. Nu is het zaak om waardevolle nieuwe oplossingen structureel door te voeren. Maarten Claassen doet een oproep aan alle spelbepalers, voor de transitie naar een circulaire economie en duurzame energie.
Mogelijkmakers van nu
25 Mar '15
“Disruptie leidt tot een nieuwe cultuur”. En dat is goed nieuws voor de ontwerpende discipline. Slimme verbindingen met grote bedrijven kunnen leiden tot baanbrekende projecten en experimenten hebben de potentie om ‘logge instituties’ in beweging te krijgen. Hoewel er goede (ontwerp)ideeën over verandering zijn genoeg zijn, belemmeren tegenwerkende krachten de vernieuwing. Wat en wie zijn hebben wij nu nodig om daadwerkelijk koppen met spijkers te slaan? Zijn overheid en financiën in deze tijd nog wel de logische bondgenoten van de ontwerpers? Of moeten we op zoek naar andere ‘mogelijkmakers’?
Het experiment voorbij
Amsterdam17 Mar '15
“Disruptie leidt tot een nieuwe cultuur”. En dat is goed nieuws voor de ontwerpende discipline. Slimme verbindingen met grote bedrijven kunnen leiden tot baanbrekende projecten en experimenten hebben de potentie om ‘logge instituties’ in beweging te krijgen. Hoewel er goede (ontwerp)ideeën over verandering zijn genoeg zijn, belemmeren tegenwerkende krachten de vernieuwing. Wat en wie heeft de ruimtelijke sector nu nodig om daadwerkelijk koppen met spijkers te slaan? Zijn overheid en financiën in deze tijd nog wel de logische bondgenoten van de ontwerpers? Of moeten we op zoek naar andere ‘mogelijkmakers’?
Cultuur en experiment
Amsterdam12 Mar '15
“Disruptie leidt tot een nieuwe cultuur”. En dat is goed nieuws voor de ontwerpende discipline. Slimme verbindingen met grote bedrijven kunnen leiden tot baanbrekende projecten en experimenten hebben de potentie om ‘logge instituties’ in beweging te krijgen. Hoewel er goede (ontwerp)ideeën over verandering zijn genoeg zijn, belemmeren tegenwerkende krachten de vernieuwing. Wat en wie heeft de ruimtelijke sector nu nodig om daadwerkelijk koppen met spijkers te slaan? Zijn overheid en financiën in deze tijd nog wel de logische bondgenoten van de ontwerpers? Of moeten we op zoek gaan naar andere ‘mogelijkmakers’?
De onweerstaanbare verleidingen van de duurzame stad
Rotterdam16 Jun '14
Een meer duurzame circulaire benadering van de stad lonkt, zo blijkt tijdens de inspirerende bijeenkomst 'Werken aan de duurzame stad'. Een gastblog van RUIMTEVOLK.
Open stedenbouw
10 Apr '14
Naar aanleiding van de bijeenkomst Nederlandwordtanders/Live#1 Internationaal schreef curator Bart Goldhoorn een blog over open stedenbouw.
Stadscurator als zaakwaarnemer van de veranderlijke stad
22 Oct '13
Om de kwaliteit van de tijdelijke projecten in de stad te waarborgen, kleinschalige initiatieven ook op stadsniveau betekenis te laten krijgen en tijdelijkheid te incorporeren in stadsplanning hebben we een nieuwe ruimtelijke professional nodig. Carolien Ligtenberg introduceert de stadscurator.
Hot models
Amsterdam16 Sep '13
Lokale munteenheden zoals de Brixton Pound of Bijlmer Euro, timebanking, stedelijke herverkaveling of crowd funding. Het zijn slechts enkele van de vele voorbeelden die momenteel in binnen- en buitenland verkend worden als alternatief voor de vastgelopen of – aldus de huidige secretaris van de Verenigde Naties Ban Ki-moon – feitelijk suïcidale financierings- en businessmodellen van weleer. De voorbeelden die relevant zijn voor de ruimtelijke sector lopen uiteen van naïef tot doordacht, van experimenteel tot bewezen, van eenmalig tot breder toepasbaar. Zoals dat hoort in een fase waarin nog veel onderzocht en beproefd moet worden. En toch zijn er nu al gemene delers te ontdekken.
Betekenisvol herbestemmen
03 Sep '13
Herbestemmen. Wat ooit nog bijna een modeverschijnsel leek, met talloze hippe restaurants die opdoken in leegstaand cultureel erfgoed, is nu één van de grootste serieuze thema’s in de architectuur. En terecht.
Tijdelijke openbare ruimte als continue opgave
08 Jul '13
De openbare ruimte is niet langer helder gedefinieerd. Noch in fysieke vorm, grootte en gebruik, noch in conceptuele vorm. Door stagnerende bouwprocessen ontstaan ruimten in de stad die vrijwel altijd door hekken omheind worden. Eigenaren vrezen voor succesvolle bottom-up projecten, die zich tegen hen zouden kunnen keren op het moment van hervatten van ontwikkeling van het terrein. En dat laat waardevolle kansen onbenut.